Mardin Ulu Camii'nde Dönemsel Mimari Değişikliklerin İncelenmesi

Özet

12. yüzyılda Artuklular döneminde inşa edilen ve Anadolu’nun en eski camilerinden birisi olarak bilinen Mardin Ulu Cami, Mardin ilinin merkez ilçesi olan Artuklu sınırlarında yer alan Ulu Cami Mahallesinde, tarihi dokunun yoğun olduğu kentsel sit alanında yer almaktadır. Yapıda yer alan kitabeye göre 1176-1186 yılları arasında inşa edilmiştir. Dönemin camileri ele alındığında yapılabilecek sınıflandırmada oluşturulan üç farklı plan şemasından ikincisinin özellikleri ile inşa edildiği tespit edilmiştir. Belirtilen ikinci şemada enine sahınlardan oluşan bir harim ve harimin ortasında bir mihrap önü birimi (kubbesi) bulunmaktadır. Ayrıca harimin kuzeyinde de bir avlu yer almaktadır. Vakfiyesinden anlaşıldığı üzere biri doğuda, biri batıda olmak üzere iki minareye sahip olan cami, bir Sultan yapısı olduğundan Osmanlı döneminde çifte minareli Selatin camilerine örnek gösterilmesi açısından önemli bir eserdir.

Tarihin farklı dönemlerinde farklı isimlerle iz bırakan Mezopotamya’nın en eski şehirlerinden birisi olan Mardin şehri, farklı etnik, kültürel ve dini unsurları bir arada bulundurmaktadır. Şehrin bu çok uluslu yapısı farklı dönemsel değişim ve dönüşümlerin mekânlara da yansımasına neden olmuştur. Çalışma kapsamında bu durum, Mardin Ulu Cami üzerinden ele alınarak yapıda ilk inşa edilişinden günümüze kadar meydana gelen değişim ve dönüşümler planlar ve görseller üzerinden ele alınmıştır. Bu değişimler restitüsyon ve rölöve projelerinden de yararlanılarak dönemsel olarak sınıflandırılmıştır.

Artuklular ve Akkoyunlular döneminde caminin farklı dönemsel onarımlar gördüğü ve eklemeler yapıldığı araştırma sonucunda ortaya konulmuştur. Yapı günümüzdeki halini ise olabildiğince aslına bağlı kalarak Osmanlının şehre hâkim olduğu dönemde almıştır. Bu dönemde yapılan değişiklikler genellikle revakların kapatılması ve hasarların onarılması şeklindeki planda değişikliğe yol açmayan, cephesel ve kütlesel değişimler olmuştur. Yapının çevresinde inşa edilen medrese, çeşme, hela ve imam odası gibi eklemeler de caminin tek başına bir yapı olmadığını, camiyi merkeze alan ve çevresinde yapılaşmanın olduğu bir külliyeye dönüştüğünü göstermektedir. Tüm bu değişim ve dönüşümler sonrasında yapı, günümüzde varlığını sürdürmektedir, ibadet ve ziyarete açıktır.